حرم مطهر علی بن موسی‌الرضا(ع) جغرافیایی بهشتی است که اماکن متبرک آن پوشیده از آرایه‌ها و تزئینات متنوع هستند. هنرمندان طی سالیان همه سعی خود را کرده‌اند تا حاصل قلم و هنرشان وصله ناجوری بر تن این جغرافیای بهشتی نباشد. توصیف قرآن کریم از بهشت، تصویرگر سرزمینی است پوشیده از درختان و گیاهان متنوع که سایه‌های خوش و میوه‌های فراوان دارد. توصیفی که در ذهن ما هم جا گرفته و به همین خاطر هرگاه به سرزمینی زیبا با پوشش خارق‌العاده و بی‌نظیر گیاهی می‌رسیم، می‌گویم انگار به بهشت زمین آمده‌ایم. این معنا و تداعی از بهشت بر پایه آیات قرآن در ذهن هنرمندان اسلامی نیز نقش بسته است. به همین خاطر آن‌ها نیز هر بار خواسته‌اند جلوه‌ای از بهشت جاودان را ترسیم کنند، از همین آرایه‌ها و تمثیل‌های گیاهی مدد گرفته‌اند. مدد و کوششی که جلوه‌هایی از آن را در اماکن متبرکه و مرقد مطهر امامان معصوم(ع) نیز مشاهده می‌کنیم. جلوه‌هایی که در تلاش‌اند این اماکن متبرک را که قطعاتی از بهشت در زمین فانی هستند به بهشت جاودان متصل کنند. حاصل این تلاش، مجموعه‌ای از آرایه‌ها و تزئینات است که در انواع هنرهای اسلامی به کار رفته است. آرایه‌ها و تزئیناتی که نقوش گیاهی و تصاویر گونه‌های مختلف درختان و انواع گل‌ها در آن جایگاه ویژه‌ای دارند و به جزئی جدانشدنی در هنرهای سنتی ایران تبدیل شده‌اند. جزئی پررنگ و جدانشدنی که در آرایه‌های جغرافیای بهشتی حرم مطهر رضوی نیز بیشترین کاربرد را دارند. جایگاهی که لازم نیست کارشناس هنری یا استادی همه فن حریف باشید تا از آن مطلع باشید؛ کافی است در وقت زیارت سری به اطراف بچرخانید و نقوشی همچون درخت زندگی، درخت سرو، گل‌های نیلوفر، شاه عباسی و... را ببینید که به شکل فراوانی در آرایه‌های این مکان مطهر به کار رفته‌اند.

نقشی از دل اساطیر

درخت به عنوان نمادی از آبادانی برای انسان کلیدواژه حیات و زندگی بوده است. به همین دلیل به گفته کارشناسان، انسان‌ها از گذشته‌های دور با توجه به زندگی ادواری گیاهان و چرخه حیاتی که از جوانه زدن آغاز شده و به خزان موقتی رسیده و دوباره به حیات و زندگی بازمی‌گردد، به گیاهان نگاهی تمثیلی داشته و آن‌ها را نمادی از تداوم حیات و تکامل مداوم می‌دانستند. به همین دلیل در اساطیر فرهنگ و تمدن‌های مختلف درخت به عنوان نمادی از زندگی، جوانی و خرد و همچنین جاودانگی آمده است. در اساطیر مذهبی ایران نیز درخت به عنوان اصل و منشأ آدمیان به کار رفته است و شاید به همین دلیل است که در ادبیات اساطیری پس از قتل سیاوش به دست افراسیاب بدون جرم و خطا، از خونش بر زمین گیاهی می‌روید. با توجه به جایگاه گیاهان در اساطیر و باورهای کهن، عجیب نیست تصویر گیاهان جزء جدانشدنی در هنرهای سنتی ایرانی باشد. نقوشی همچون درخت زندگی، درخت همه تخمه، درخت رسو، هوم، گئوکرن، انگور، گل‌های نیلوفر، شاه‌عباسی و... به شکل فراوانی در این هنرها به چشم می‌خورد. باید به خاطر داشته باشیم وقتی صحبت از کاربرد نقوش گیاهی در هنرهای سنتی می‌شود، نباید همواره در کاشی‌ها یا منبت‌ها و سایر آثار دستی هنرمندان به دنبال تصویری عینی و دقیق از گیاهان باشیم. هنرمندان گاه این گیاهان را به شکلی عینی مانند گل‌های رز و صدبرگ در میناکاری آورده‌اند و گاه با مدد از خلاقیت خود این گیاهان را به شکلی انتزاعی تصویر کرده و ما باید ردپای آن‌ها را در اسلیمی‌ها و ختایی‌ها دنبال کنیم. نقوشی که با ترکیب‌بندی فوق‌العاده هنرمندان به همان اندازه تصاویر عینی و گاه بیش از آن بر ذهن و روح مخاطب تأثیر می‌گذارند. هرچند طرح‌های اسلیمی و ختایی ریشه در هنر  پیش از اسلام ایران دارند، اما با ورود اسلام به ایران و محدودیتی که  برای ترسیم چهره انسان و بعضی از حیوانات ایجاد کرد، این طرح‌ها در هنر اسلامی رشد یافت و مراحل تکاملی خود را پیمود. اوج کاربرد این نقوش را در هنرهای  دوره تیموری و صفوی می‌توان دید.

پیوند نیلوفر و انار

در تزئینات حرم مطهر امام رضا(ع) تصویر غالب، نقوش گیاهی عمدتاً تزئینات انتزاعی گل‌ها و گیاهان در قالب اسلیمی‌ها  و ختایی‌هاست. در این میان گل شاه عباسی یکی از پرتکرارترین عناصر در نقوش گیاهی آرایه‌ها و تزئینات حرم مطهر رضوی است. این گل‌ها معمولاً در زمینه نقوش ختایی جلوه‌گری کرده و گویی نقوش ختایی چون ریسمانی گل‌های عباسی را نگه داشته است اما در همین پیچ و تاب و خطوط منحنی نوعی نظم و وحدت به چشم می‌آید. گل‌های شاه عباسی در این نقوش به صورت پنج، هفت و گاهی دوازده پر رسم شده‌اند. نقش این گل را برگرفته از گل نیلوفر یا گل انار می‌دانند. دو گلی که در گذشته توسط هنرمندان بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفته و در طول سالیان به نقش گل شاه عباسی رسیده است. این دوگیاه یعنی نیلوفر و انار هر دو از تقدس فراوانی برخوردارند و در ادبیات فارسی بیشتر نماد گل زندگی و آفرینش هستند. آنچنان که مؤلف برهان قاطع درباره گل نیلوفر نوشته است: «این گل با آفتاب از آب سر بیرون می‌آورد و باز با آفتاب فرو می‌رود». انار نیز درختی است که میوه آن نمادی برای باروری و برکت است و گفته می‌شود این باور به آن حد بوده که در گذشته مردمان شاخه‌های این درخت را بر سر سفره هفت سین نیز می‌گذاشتند. همچنین در متون اسلامی به این درخت و میوه آن توجه شده است. قرآن کریم در سوره‌های انعام و الرحمن به مؤمنان بشارت بهشتی با درختان نخل و انار می‌دهد. به همین دلیل است که نزد مردمان، انار میوه‌ای بهشتی است و دانه‌های آن دانه‌هایی بهشتی خوانده می‌شود.

گلی در انتظار آفتاب

هر چند نقش گل شاه‌عباسی در تزئینات آینه‌کاری حرم مطهر به‌ویژه در آینه‌کاری‌های دارالسیاده آمده است اما از آنجا که بیشترین نقوش گیاهی حرم مطهر امام رضا(ع) در کاشی‌ها به کار رفته است، نقش گل شاه عباسی را بیشتر از هر جا  بر بوم کاشی‌ها می‌توان دید. مثلاً در نمای ایوان طلای صحن انقلاب نقشی از گل شاه عباسی کار شده است. نقش گل در این طرح بسیار ساده و فاقد هر نوع پیچیدگی انواع بعدی آن است؛ به همین دلیل، احتمال دارد طرح آن مربوط به پیش از دورە صفوی باشد. چنین  احتمالی با توجه به انتساب ساخت این ایوان به امیرعلیشیر نوایی در اواخر دورە تیموری، دور از تصور نخواهد بود. همچنین در ایوان شرقی این صحن مشهور به ایوان نقاره‌خانه که در دوره صفوی ساخته شده، طرح گل شاه عباسی را هم در متن کار و هم در حاشیه می‌توان دید. این نقش در کاشی‌های هفت رنگ ایوان ساعت هم آمده است و همچنین در کاشی‌های نفیس معرق ایوان شمالی صحن، مشهور به ایوان عباسی، به تعداد بالا نقش گل نیلوفری و برگ نخلی وجود دارد. اگر به صحن آزادی بروید در کاشی‌های هفت رنگ قاجاری نیز مجموعه‌ای از گل‌های شاه عباسی را در ایوان شرقی آن خواهید یافت. رد پای گل شاه عباسی را در سایر هنرهای حرم مطهر مانند میناکاری، حجاری و گچ‌بری‌ها نیز می‌توانید ببینید. شاید این فراوانی از سمت هنرمندان به دلیل پیوند دو معنای آفتاب و برکت با صاحب این جغرافیای بهشتی باشد. گویی گل‌های شاه عباسی هر چند حامل برکت برای زائران این بارگاه‌اند اما خود نیلوفرانی هستند که به مدد آفتاب شمس‌الشموس(ع) سر برآورده‌اند.

خبرنگار: آزاده خلیلی